Hoe community health workers in België een brug slaan naar de gezondheidszorg
Voor het opbouwen van een gezonde samenleving, is nabijheid nodig. Want als de gezondheidszorg niet toegankelijk is voor iedereen, dan zijn zij die leven in de meest kwetsbare omstandigheden het grootste slachtoffer.
Community health workers zijn vertrouwd met de doelgroep die ze helpen en gebruiken hun gedeelde levenservaringen om de zorg dichter bij de mensen te brengen.
In België is de gezondheidszorg voor veel inwoners zeer toegankelijk. Toch is er sprake van een sociale ongelijkheid. Voor mensen in kwetsbare omstandigheden is de toegang tot gezondheidszorg vaak minder vanzelfsprekend.
Mensen met een laag opleidingsniveau, een laag inkomen en/of mensen in sociaal kwetsbare omstandigheden , vinden niet altijd de weg naar onze gezondheidszorg. Zij worden vaak omschreven als ”moeilijk te bereiken”. Maar vanuit hun perspectief zijn het net de gezondheidsdiensten die moeilijk te bereiken zijn.
Community health worker als brugfiguur
In sommige landen zet men community health workers (CHW) in om de gezondheidszorg te versterken en toegankelijker te maken. Community health workers zijn vertrouwd met de kwetsbare doelgroep die ze helpen en gebruiken hun gedeelde levenservaringen om de zorg dichter bij de mensen te brengen.
Ook in ons land is extra ondersteuning nodig voor mensen in kwetsbare omstandigheden om de toegang tot de zorg te verbeteren. Daarom gaf het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV) in 2021 de opdracht aan de ziekenfondsen om 50 community health workers aan te werven. Verspreid over 10 steden in ons land kregen zij de taak om in kwetsbare wijken de drempels in de toegang tot gezondheidszorg te overbruggen. Zij leggen verbindingen tussen mensen uit kwetsbare gemeenschappen en de gezondheidszorgdiensten.
Het aanpakken van onvervulde gezondheidsnoden en gezondheidsongelijkheden. Daar zetten community health workers zich elke dag voor in. Elke persoon uit de doelgroep heeft individuele zorgnoden, en ervaart specifieke barrières. De CHW bieden ondersteuning op maat. Ze passen hun werkwijze aan de unieke omstandigheden van kwetsbare groepen aan. De sterkte van de CHW volgt uit hun outreachende aanpak, hun mogelijkheid om de tijd te nemen en om vertrouwen op te bouwen. Ook hun flexibiliteit om personen langsheen het hele toegang-tot-zorg-continuum op te volgen en te ondersteunen waar nodig, is een belangrijke troef. Dat begint bij de erkenning van een gezondheidsnood door de persoon, over de mogelijkheid om de juiste zorg te vinden tot het gepast gebruik kunnen maken van deze zorg tot de eigenlijke gezondheidsnood vervuld zien door de gezondheidsdiensten. Daarnaast hebben de CHW ook een signaalfunctie om structurele barrières in kaart te brengen en door te geven. Zo helpen community health workers mee aan een efficiënt en goed werkend gezondheidszorgsysteem.
Het projecteam van de Community Health Workers, samengesteld vanuit de ziekenfondsen
Een sterk team coachen
Ann Hendriks is een van de coaches die community health workers ondersteunt bij hun uitdagingen. De belangrijkste rol van community health workers is om bruggen te slaan tussen mensen die in kwetsbare omstandigheden leven en zorg- en welzijnsinstanties. Daarnaast helpen zij zorg – en welzijnsprofessionals om culturele gevoeligheden beter te begrijpen en het belang van toegang tot zorg voor ‘onderbediende’ kwetsbare populaties te benadrukken bij diverse organisaties. De coach heeft als opdracht om te zorgen voor een sterk team van community health workers en de continuïteit van het aanbod binnen de gemeenschap zo goed mogelijk te garanderen. “ Ik begeleid community health workers op het terrein en zorg voor emotionele ondersteuning. Ik help de community health workers om hun grenzen te bewaken” zegt Ann. “Mijn aanwezigheid op het terrein voorkomt ook dat ze taken opnemen die niet hun verantwoordelijkheid zijn.”Overkoepelende structuur
Een ondersteunend kader is essentieel voor de goede werking. In België bestaat dit kader uit een overkoepelend federaal bestuur geleid door de federale coördinator en een belangrijke rol voor de drie regionale coördinatoren. Deze structuur zorgt dat alle community health workers de juiste ondersteuning, verloning en materialen krijgen om hun taken op lokaal niveau uit te voeren. De Belgische CHW-werking focust sterk op lokale verankering, met specifieke samenwerkingsverbanden voor elke wijk. De rol van de coaches is hierin cruciaal. Ze passen de activiteiten aan de lokale context aan. De CHW-werking dankt zijn succes aan twee factoren. De overkoepelende structuur georganiseerd door de ziekenfondsen en de community health workers, die hun acties op het terrein volledig afstemmen op de lokale realiteit. Volgens Ann bestaat er een kloof in de kijk op zorg. Enerzijds van individuen in kwetsbare omstandigheden, anderzijds van het gezondheidszorgsysteem. Het is deze kloof die de coaches en CHW helpen dichten. “We pakken structurele problemen en verkeerde communicatie aan “, zegt ze. “Onze ambitie is om meer te doen dan zorgen voor kortetermijnoplossingen; het gaat om het creëren van langdurende impact.”
“Het gaat om het creëren van blijvende impact, en niet enkel om ondersteuning op korte termijn.” Ann
Invloed van migratie
België heeft een gunstige ligging en een hoge levenskwaliteit. Bijgevolg trekt het mensen van over de hele wereld aan. Zo’n 13 % van de Belgische bevolking is geboren in het buitenland. De overgrote meerderheid komt uit andere Europese landen, zoals Frankrijk en Nederland.
Daarnaast leven hier ook veel mensen van Noord-Afrikaanse en Turkse afkomst, en mensen afkomstig uit Afrika. De migratie vertoont de laatste tien jaar een stijgende trend. Een deel van hen zijn op de vlucht voor burgerlijke of politieke onrust.
Sommigen komen uit Franstalige landen, anderen hebben het moeilijker omdat ze zich moeten aanpassen aan een andere manier van leven of een vreemde taal als ze hier aankomen.
“Het is van groot belang om de traumatische reis te begrijpen die gezinnen doormaken als ze uit landen komen die door oorlogen worden geteisterd,” legt Ann uit.
Digitale kloof
Deborah Alcime kwam naar België om een Master in Public Health te behalen. Als community health worker bereikt ze in Anderlecht een grote diversiteit aan mensen: jongeren, ouderen, daklozen en mensen zonder papieren.
Tijdens haar werk ondervindt ze de vele moeilijkheden waarmee de ouder wordende bevolking worstelt.
“Voor ouderen zijn de ‘digitale kloof’ en mobiliteitsproblemen belangrijke uitdagingen,” legt Deborah uit. ” Ze zijn vaak niet vertrouwd met elektronische systemen om afspraken te maken, en ook zich verplaatsen, kan een probleem zijn.”
Het team in Brussel paste zijn aanpak aan aan de specifieke behoeften van de gemeenschap die ze helpt. Dit houdt bijvoorbeeld in dat ze aanwezig zijn op locaties waar de mensen samenkomen en dat ze samenwerken met partners die hulp bieden buiten de gewone werkuren.
Deborah ontmoet mensen op verschillende plaatsen, waaronder een sociaal restaurant. Dit is een ontmoetingsplaats voor jongeren en senioren, waar ze met elkaar in gesprek gaan, met de kaarten spelen, samen dansen en samen eten.
“Het project heeft voor veel ouderen een verschil gemaakt. Door ze te informeren en te ondersteunen om hun rechten uit te oefenen en door in te spelen op hun behoeften”, aldus Deborah. “De gemeenschap is minder ongerust, omdat ze weten dat ze steun vinden wanneer ze die nodig hebben.”
De community health workers doorbreken taalbarrières in de gemeenschap en moedigen mensen aan om van gezondheid een prioriteit te maken.
“De gemeenschap is minder ongerust, omdat ze weten dat ze steun vinden wanneer ze die nodig hebben.” Deborah
“Voor mensen die veel hebben meegemaakt, is vertrouwen geven niet gemakkelijk” Nikhat
Vertrouwen winnen
Nikhat heeft ervaring met het vluchtelingenwerk in Brussel bij de organisatie Artsen zonder Grenzen. Ze beschrijft haar rol als een bruggenbouwer, die vluchtelingen helpt de weg zoeken in het complexe gezondheidssysteem in België.
“Vooral mensen die veel hebben meegemaakt, vertrouwen anderen niet gemakkelijk”, zegt Nikhat. “Dus het is belangrijk om te laten zien dat je er bent voor hen, voor hun welzijn, om hun leefsituatie te verbeteren. In het begin wisten weinig mensen van onze aanwezigheid hier in Gent. We moesten uitleggen wie we zijn, wat we doen, waarom we er zijn. Maar ondertussen, bijna drie jaar later, kennen ze ons.”
Nikhat ziet het vinden van medische hulp als een van de grootste uitdagingen voor mensen zonder papieren. Zij moeten overtuigd worden om hun wantrouwen te overwinnen.
“Soms komen ze gewoon niet opdagen op een afspraak” zegt Nikhat. “Je moet hard werken om mensen te overtuigen om een afspraak te maken, ze daarheen te begeleiden en om gebruik te maken van de diensten die beschikbaar zijn.”
Persoonlijke ervaringen helpen
Nikhat’s persoonlijke ervaring als vluchteling in Soedan maakt dat ze de moeilijkheden waarmee vluchtelingen te maken hebben, begrijpt. Dat vergroot haar vermogen om contact te leggen met vluchtelingen en hen te ondersteunen.
“Als kind was ik een vluchteling in Soedan vertelt Nikhat. “Dat heeft me inzicht gegeven in waar ze mee worstelen en wat ze nodig hebben. Mijn ervaring helpt me om hen te helpen.”
De ervaring van Nikhat was ook een belangrijke katalysator voor de opstart van het Ericare-project, samen met Koen Van Praet, een psycholoog uit Gent. Ericare biedt psychologische ondersteuning in de vorm van groepssessies voor mensen die een trauma meemaakten. Groepssessies blijken effectiever dan één -op-één sessies. De gemeenschap die wordt opgebouwd tijdens de sessies blijft bij elkaar en begint te denken als een collectief en niet als individuen. Er zijn aparte sessies voor vrouwen, mannen en jongeren. De doelgroep is niet bekend met het Westerse concept van een “psycholoog”, dus de groepssessies helpen om hun vertrouwen op te bouwen.
Elkaar begrijpen
“De uitbraak van conflicten in Irak, Syrië en Libië leidde tot een toestroom van vluchtelingen. Om deze mensen op te vangen, waren medewerkers nodig die goed Arabisch spraken. Want veel van de mensen spraken geen Frans, Nederlands of Duits,” vertelt Anass Rharib.
Anass woonde tijdens zijn tienerjaren in Marokko. Hij begon zijn studies daar en voltooide ze in België. Dankzij opleiding in combinatie met zijn kennis van het Arabisch, leverden hem zijn eerste job op als intercultureel begeleider ( huiswerkbegeleiding, alfabetiseringslessen, burgerschapslessen, sociale begeleiding, enz.).
“Al deze vaardigheden helpen me in mijn huidige job als community health worker.”
Taalbarrières vormen ook een uitdaging voor community health workers. “Tolken en interculturele bemiddelaars zijn belangrijk om deze drempels te overwinnen,” zegt Anass, “Vooral als je te maken hebt met mensen die misschien geen Europese taal spreken.”
Maar het aanbod aan tolken blijft ook vandaag nog onvoldoende. Het ziekenhuis van Verviers bijvoorbeeld bood ooit een reeks talen aan, waaronder Turks, Arabisch en Oost-Europese talen, maar nu is het aantal talen verminderd,” legt Anass uit. “Dus als we bijvoorbeeld mensen ontmoeten die Arabisch of Russisch spreken, wordt het ook voor ons steeds moeilijker om hen goed te helpen door een gebrek aan tolken.
Crisishulp
De dagelijkse inspanningen van Anass en het team in Verviers bestaan onder andere uit het maken van afspraken en mensen begeleiden naar medische voorzieningen. Dit was zeker van belang tijdens de onmiddellijke nasleep van de overstromingen in 2021, die delen van Verviers verwoestte.
Drieënveertig mensen kwamen om het leven, velen raakten vermist of thuisloos en heel wat inwoners moesten uit hun huizen worden geëvacueerd.
Gezien de dringende nood aan hulp, was de eerste zorg van de community health workers om voedsel uit te delen, mensen te ontmoeten en vertrouwen op te bouwen. Het team moest vele drempels ineens overwinnen, zoals toegang tot zorg , mobiliteit, isolement, taal en trauma’s. Dat vroeg een groot aanpassingsvermogen van de CHW.
Gezondheid weer centraal
Anass en zijn collega’s stellen op het terrein vast dat mensen zich vaak meer zorgen maken over huisvesting, werk en de financiële gezinssituatie dan over hun gezondheid. Hij is ervan overtuigd dat het nodig is om het belang van gezondheidszorg meer te benadrukken. Community health workers werken namelijk vooral met mensen in kwetsbare situaties die niet gewoon zijn om hun gezondheid op de eerste plaats te zetten.
Onze rol is cruciaal om de gemeenschap terug aansluiting te laten vinden met het gezondheidszorgsysteem. Zo kunnen we een antwoord bieden op de specifieke problemen van elke persoon,” besluit Anass.
Dit artikel is een herwerking van het artikel uit de reeks Healthier Together van de WHO Foundation, geproduceerd door BBC StoryWorks. Klik hier voor het originele artikel (enkel beschikbaar in het Engels).
Met dank aan:
SHARE THIS STORY